Akreditif ve Sözleşme: Neden Birbirinden Ayrı Değerlendirilir?

Akreditif, üzerine kurulduğu satış sözleşmesinden tamamen ayrı ve bağımsız bir işlemdir. Bu kural, Uluslararası Ticaret Odası'nın (ICC) yayınladığı "Akreditiflere İlişkin Birörnek Usuller ve Uygulama" (UCP 600) belgesinin 4. maddesinde net bir şekilde tanımlanmıştır.

Konunun özü şudur:

Bankalar, alıcı ve satıcı arasındaki satış sözleşmesinin detaylarıyla, malların kalitesiyle veya sözleşme şartlarının yerine getirilip getirilmediğiyle ilgilenmez. Bankaların tek görevi, kendilerine sunulan belgelerin akreditif şartlarına uygun olup olmadığını kontrol etmektir.

Bu ilke o kadar katıdır ki, akreditif metni içerisinde satış sözleşmesinin veya proforma faturanın tarih ve numarasına bir atıfta bulunulsa bile, bankalar söz konusu sözleşmede yer alan ancak akreditife ayrıca yazılmamış hiçbir koşuldan sorumlu olmaz ve bunlarla kendilerini bağlı saymazlar.

Aşağıdaki tablo, bankaların neye odaklandığını ve neyi bilinçli olarak göz ardı ettiğini göstermektedir.

Bu teorik kuralın pratikte nasıl işlediği aşağıda somut bir örnek ile incelenmektedir.

Uluslararası ticarete yeni başlayan birinin bu ilkeyi tam olarak kavraması için "kırmızı mont / yeşil mont" senaryosu aşağıda adım adım detaylandırılmıştır:

1. Anlaşma (Sözleşme): Türkiye'deki Alıcı (Amir) ile Almanya'daki Satıcı (Lehtar), "1.500 adet kırmızı mont" satışı için bir sözleşme imzalarlar. Bu, onların arasındaki ticari sözleşmedir.

2. Talimat (Akreditif Açılışı): Alıcı, bankasına akreditif açma talimatı verirken kritik bir hata yapar ve mal tanımını sadece "1.500 adet mont" olarak belirtir. "Kırmızı" rengini akreditif metnine eklemeyi unutur. Banka, akreditifi tam olarak bu talimata göre açar yani mal tanımı akreditif şartlarında "1.500 adet mont" olarak yer alır.

3. Yükleme ve Belgeler: Satıcı, sözleşmeye aykırı davranarak "1.500 adet yeşil mont" yükler. Ancak faturasını ve diğer tüm belgeleri, akreditif şartına birebir uygun olarak, yani "1.500 adet mont" şeklinde hazırlar.

4. Bankanın Kontrolü ve Ödeme: Satıcının sunduğu belgeler, ilgili bankalara (Amir Banka ve/veya Teyit Bankası) ulaşır. Banka, belgeleri sadece akreditif metniyle karşılaştırır. Belgelerde "1.500 adet mont" yazmaktadır ve akreditif metninde de tam olarak bu talep edilmektedir. Banka için bu bir "Uygun İbraz"dır. Bu durumda, ithalatçının eksik talimatı yüzünden bankanın ödeme yapmama gibi bir seçeneği olmaz. Çünkü Amir, akreditif açılış talimatında montların kırmızı olması gerektiğine dair bir şartın akreditife eklenmesini talep etmemiş ve akreditifin bu şekilde açılmasına onay vermiştir.

Bu örnekten çıkarılması gereken en önemli ders şudur: Alıcının yaşadığı sorun, bir akreditif sorunu değil, kendi eksik talimatından kaynaklanan bir sözleşme ihlali sorunudur. Alıcı, bankanın ödemesini durduramaz; hakkını satıcıya karşı ticari mahkemelerde aramak zorundadır. Sorumluluk bankada değil, bankaya eksik talimat veren ithalatçıdadır.

Peki, bu kural neden bu kadar katı? Bankalar neden mallarla değil de sadece kağıtlarla ilgileniyor?

Bağımsızlık ilkesi, keyfi bir kural değil, uluslararası ticaret sisteminin sorunsuz işlemesini sağlayan hayati bir mekanizmadır. İki temel faydası vardır:

• Güven ve Kesinlik: Bu ilke, satıcıya (lehtar), doğru belgeleri hazırlayıp sunduğu takdirde ödemesini alacağına dair net bir banka garantisi verir. Eğer bankalar, alıcının "mallar istediğim gibi değil" iddiasıyla ödemeyi durdurabilseydi, hiçbir satıcı binlerce kilometre ötedeki bir alıcıya mal göndermek istemezdi. Akreditifin "güvence" olma özelliği ortadan kalkardı.

• Hız ve Verimlilik: Bankalar, mal denetçisi, kalite kontrol uzmanı veya sözleşme avukatı değildir. Onların görevi, belgelerin şekli uygunluğunu kontrol etmektir. Eğer her banka, binlerce akreditif işleminde sözleşmeyi yorumlamaya, malları fiziksel olarak kontrol etmeye veya taraflar arasındaki anlaşmazlıklara müdahil olmaya kalksaydı, küresel ticaret sistemi tamamen kilitlenirdi. Bu ilke, işlemleri standart, hızlı ve verimli hale getirir.

Akreditif açılış talimatı, aslında bankanıza verdiğiniz bir "kullanma kılavuzu"dur. Bankanız bu kılavuzun dışına çıkamaz. Bu nedenle, bir ithalatçı olarak kendinizi korumanın yolu, bu kılavuzu eksiksiz ve hatasız yazmaktan geçer. İşte asla atlamamanız gereken 3 kritik alan:

• Mal Tanımını Eksiksiz Yapın: Kırmızı mont örneğinde olduğu gibi, ürünün rengi, modeli, teknik özellikleri gibi ayırt edici tüm detayları akreditif metnine eksiksiz olarak yazın. Sadece miktar değil, "birim fiyat belirtilecek mi?", "mal miktarında artı/eksi tolerans olacak mı?" gibi ticari detayları da netleştirin. Kural basittir: Satıcıyla ne anlaştıysanız, bankanıza verdiğiniz talimata da aynısını yazın.

• Belgeleri Net Bir Şekilde Talep Edin: Sadece fatura ve konşimento gibi standart belgelerle yetinmeyin. Anlaşmanızın kritik unsurlarını ispatlayacak belgeleri şart koşun. Örneğin, malın menşeini kanıtlayan bir "Menşe Şahadetnamesi" veya malların kalitesini yüklemeden önce teyit eden bağımsız bir "Gözetim Raporu" (Inspection Certificate) talep edebilirsiniz. Ayrıca, "Kısmi yüklemeye izin verilecek mi?" veya "Aktarmaya izin verilecek mi?" gibi lojistik detayları da akreditifte netleştirmelisiniz.

• Tarih ve Şartları Kontrol Edin: En son yükleme tarihi gibi kritik tarihlerle birlikte, belgelerin bankaya sunulması için satıcıya tanınan süreyi tanımlayan "ibraz süresi" gibi teknik detayları da sözleşmenizle uyumlu hale getirin. Bu süreler ve şartlardaki en ufak bir tutarsızlık bile ticari operasyonunuzda ciddi aksaklıklara yol açabilir.

Unutulmamalıdır ki, akreditif ve satış sözleşmesi iki ayrı dünyadır. Satış sözleşmesi alıcı ve satıcıyı bağlarken, akreditif bankaları bağlar. Banka, sadece kendi dünyasının, yani akreditif metninin kurallarına göre hareket eder ve elindeki belgelerin bu kurallara uygun olup olmadığına bakar. Bu keskin ayrım, bir kısıtlama gibi görünse de aslında uluslararası ticaretin motorudur: Satıcıya sarsılmaz bir ödeme garantisi sunarken, ithalatçıya da doğru ve eksiksiz bir talimat hazırlaması koşuluyla kendini koruma gücü verir.