SPS ve TBT Önlemleri: Gıda Güvenliği ve Ticaret Üzerindeki Etkileri

Tarife Dışı Engeller (Non-Tariff Measures - NTM), ticaret ve üretim maliyetlerini artırarak pazara erişimi zorlaştıran karmaşık düzenlemelerden oluşur. Ancak bu engeller arasında yer alan Sağlık ve Bitki Sağlığı Önlemleri (Sanitary and Phytosanitary Measures - SPS) ile Teknik Engeller (Technical Barriers to Trade - TBT), gıda güvenliği açısından kritik faydalar sunar. Gıda güvenliği, yalnızca bireylerin sağlıklı ve yeterli gıdaya erişimini değil, aynı zamanda bu gıdaların sürdürülebilir bir şekilde temin edilmesini de kapsayan çok boyutlu bir sorundur.

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü’ne (FAO) göre, gıda güvenliği dört temel boyut üzerinden değerlendirilir: erişim, bulunabilirlik, istikrar ve kullanım.

• Erişim, bireylerin gıda satın alabilecek ekonomik güce ve pazarlara ulaşabilmesini ifade eder.
• Bulunabilirlik, yeterli miktarda ve kaliteli gıdanın yerli üretim veya ithalat yoluyla sağlanmasını kapsar.
• İstikrar, ekonomik veya çevresel şokların gıda teminini kesintiye uğratmamasını gerektirir.
• Kullanım, bireylerin sağlıklı bir yaşam için gerekli besin değerlerini almasını ve bu süreçte temiz su, hijyen ve sağlık hizmetleri gibi destekleyici unsurların varlığını içerir.

SPS ve TBT önlemleri, bu dört boyutun her birine doğrudan veya dolaylı olarak etki eder.

SPS ve TBT önlemleri, özellikle tarım sektöründe ticaret maliyetlerini önemli ölçüde artırır. UNCTAD ve Dünya Bankası’nın verilerine göre, tarımdaki Tarife Dışı Engellerin ortalama ad-valorem eşdeğeri %21 gibi yüksek bir orandadır. Bu maliyetin %17’si teknik önlemlerden kaynaklanırken, yalnızca %4’ü teknik olmayan önlemlerle ilişkilidir. Bu durum, tarım sektörünün hem yüksek tarifelerden hem de tarife dışı engellerden kaynaklanan maliyet baskısı altında olduğunu göstermektedir.

Gelişmekte olan ülkeler için bu maliyetler daha da yüksektir. Yeni teknolojilere yatırım, üretim süreçlerinin iyileştirilmesi ve uygun ticaret altyapısının oluşturulması gibi gereklilikler, bu ülkelerdeki üreticiler için ciddi bir yük oluşturur. Ayrıca, gelişmiş pazarlardaki karmaşık düzenlemeler ve uygunluk değerlendirme süreçleri, gelişmekte olan ülkelerin bu önlemleri adil olmayan pazar erişim kısıtlamaları olarak algılamasına neden olabilir.

İhracat açısından, SPS ve TBT önlemleri, dış pazarlara erişimi zorlaştırarak ihracat fırsatlarını ve yurtiçi gelir üretimini olumsuz etkiler. Bu durum, insanların gıda satın alma gücünü azaltarak gıdaya erişimi zorlaştırır. Özellikle gelişmekte olan ülkeler, bu tür engellerle başa çıkmak için yaratıcı adaptasyon ve inovasyon süreçlerini hızlandırmak zorundadır.

İthalat açısından, yurtiçinde uygulanan SPS ve TBT önlemleri, ithal gıda ürünlerinin maliyetini artırır. Bu durum, özellikle düşük gelirli ülkelerde tüketici fiyatlarını yükselterek gıdaya erişimi zorlaştırır. Örneğin, FAO verilerine göre, düşük gelirli ülkelerde tahıllar üzerindeki ithalat bağımlılığı %20’nin üzerindedir. Kuzey Afrika gibi bölgelerde bu oran %52’ye kadar çıkmakta ve tarife dışı engellerin tahıl fiyatları üzerindeki etkisi %10’a kadar ulaşabilmektedir. Bu durum, yalnızca fiyatları değil, aynı zamanda gıda bulunabilirliği ve istikrarını da olumsuz etkiler.

SPS ve TBT önlemleri, gıda güvenliğini sağlamak ve tarımsal üretimi korumak için kritik bir rol oynar. Dünya Sağlık Örgütü’ne (WHO) göre, gıda kaynaklı etkenler her yıl 600 milyon hastalık vakasına ve 420.000 ölüme neden olmaktadır. SPS önlemleri, pestisit kalıntıları, hijyen standartları, güvenli paketleme ve taşıma koşulları gibi düzenlemelerle bu riskleri azaltmayı hedefler. TBT ise alerjenler, şeker veya yağ içeriği gibi konularda etiketleme standartları getirerek tüketicilerin bilinçli seçimler yapmasını sağlar.

Ayrıca, SPS önlemleri, yerli tarımsal üretimi zararlılardan ve hastalıklardan korumayı amaçlar. Bu kapsamda, karantina, fümigasyon ve zararlıların ortadan kaldırılmasına yönelik işlemler gibi mekanizmalar uygulanır. Bazı durumlarda, belirli zararlıların yaygın olduğu bölgelerden gelen ürünlerin ithalatı tamamen yasaklanabilir.

SPS ve TBT önlemleri, gıda güvenliğini sağlama ve tarımsal üretimi koruma açısından vazgeçilmezdir. Ancak bu önlemler, ticaret maliyetlerini artırarak özellikle gelişmekte olan ülkeler için önemli zorluklar yaratır. Bu nedenle, SPS ve TBT önlemlerinin uygulanmasında şeffaflık, adil düzenlemeler ve gelişmekte olan ülkelerin kapasitelerini artırmaya yönelik destek mekanizmaları büyük önem taşır. Gıda güvenliğini sağlamak ve ticaretin sürdürülebilirliğini desteklemek için bu önlemlerin dengeli bir şekilde uygulanması gerekmektedir.