Deniz Ticareti ve Gelişmekte Olan Ülkelerin Artan Rolü

Deniz taşımacılığı, dünya genelinde ticaret edilen malların %80’inden fazlasını taşıyarak küresel ticaretin temelini oluşturmaktadır. Ham maddeleri ve yarı işlenmiş ürünleri üretim merkezlerine ulaştıran, bitmiş ürünleri ise tüketicilere taşıyan bu sistem, sanayileşme, ekonomik büyüme ve istihdam yaratma açısından hayati bir rol oynamaktadır. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD), 15 Nisan’da yayımladığı yeni veri setiyle, ilk kez ülke düzeyinde deniz yoluyla taşınan ticaret istatistiklerini sunarak bu alandaki bilgi boşluğunu doldurmayı hedeflemiştir.

Deniz taşımacılığı, konteynerleşme, gelişmekte olan ekonomilerin yükselişi ve değişen üretim-tüketim kalıplarıyla onlarca yıldır evrim geçirmiştir. Günümüzde ise dijitalleşme, jeopolitik gerilimler ve sürdürülebilirlik baskıları, sektörü yeniden şekillendirmektedir. Bu bağlamda, güvenilir ve güncel ülke düzeyinde veriler, ticaret akışlarını anlamak, daha iyi ulaştırma ve ticaret politikaları geliştirmek ve yatırım kararlarına rehberlik etmek için kritik öneme sahiptir.

UNCTAD’ın yeni veri seti, BM Comtrade’e bildirilen resmi ticaret verilerinden oluşturulmuş ve küresel denizcilik kargo hareketlerine ilişkin daha doğru ve karşılaştırılabilir bir görünüm sunmaktadır. Bu veriler, ülkelerin ticaret performansını ve rekabet gücünü izlemelerine, küresel tedarik zincirlerine entegrasyonlarını değerlendirmelerine ve liman ile ulaştırma altyapısı yatırımlarını daha bilinçli bir şekilde planlamalarına olanak tanımaktadır. Ayrıca, bu veriler, Sürdürülebilir Kalkınma Hedefi 9.1.2 kapsamında kaliteli, sürdürülebilir ve dirençli altyapı geliştirme çabalarını izlemek için de kullanılmaktadır.

Tarihsel olarak, gelişmekte olan ülkeler genellikle ham madde ihracatçısı olarak deniz ticaretinde yer almış, mamul malların ithalatında ise sınırlı bir rol oynamışlardır. Ancak, 1970’lerden bu yana petrol krizleri, ticaretin serbestleştirilmesi, liman operasyonlarında özel sektör katılımının artması ve konteyner taşımacılığının yükselişi gibi yapısal değişiklikler bu durumu değiştirmiştir. 2000’lerin başlarından itibaren, gelişmekte olan ülkeler arasındaki ticaretin artmasıyla bu ülkelerin küresel denizcilik yük taşımacılığındaki payı %38’den %54’e yükselmiştir. Bu büyümenin büyük bir kısmı Asya’dan, özellikle de Çin’den kaynaklanmıştır.

Buna karşın, Afrika’daki en az gelişmiş ülkeler ve küçük ada gelişmekte olan devletler, sınırlı altyapıları ve küresel değer zincirlerine zayıf entegrasyonları nedeniyle deniz ticaretinde hala küçük bir paya sahiptir.

2000’li yılların başına kadar deniz yoluyla taşınan ticaretin büyük bir kısmını sıvı dökme yükler, özellikle petrol oluşturuyordu. Ancak konteynerleşmenin yükselişi ve küresel değer zincirlerinin genişlemesiyle birlikte, ticaret kuru dökme yükler (kömür, demir cevheri, tahıl ve mamul mallar) lehine değişmiştir. Örneğin, ham petrolün deniz ticaretindeki payı 2000 yılında %29 iken, 2023 yılında %18’e düşmüştür. Aynı dönemde, kuru dökme emtiaların payı %27’den %36’ya yükselmiştir. Bu değişim, Çin’in hem küresel bir üretim merkezi hem de kuru dökme emtiaların büyük bir ithalatçısı olarak yükselişini yansıtmaktadır.

Deniz ticareti hacimleri genellikle istikrarlı bir şekilde büyümüş olsa da, 2008-2009 mali krizi ve COVID-19 salgını gibi büyük kesintiler, sektörün kırılganlığını ortaya koymuştur. Daha yakın dönemde ise Ukrayna’daki savaş, Kızıldeniz’deki gerilimler ve Panama Kanalı’ndaki kuraklık gibi olaylar, denizcilik koridorlarındaki kırılganlıkları daha da belirgin hale getirmiştir.

UNCTAD’ın deniz yoluyla taşınan ticaret veri seti, ülkelerin denizcilik sistemlerini güçlendirmelerine, verimliliği artırmalarına ve taşımacılığı daha sürdürülebilir hale getirmelerine yardımcı olacak bir araç sunmaktadır. Bu veri seti, dirençli deniz lojistiği, sürdürülebilir yük taşımacılığı, liman yönetimi, iklim değişikliğine uyum ve ticaretin kolaylaştırılması gibi alanlarda rehberlik sağlamaktadır. Ayrıca, gümrük otomasyonu ve modernizasyonu gibi süreçlere destek vererek, küresel ticaretin akışını ve tedarik zincirlerinin işleyişini iyileştirmeyi hedeflemektedir.

Deniz taşımacılığı, küresel ticaretin bel kemiği olmaya devam ederken, sektörün dijitalleşme, sürdürülebilirlik ve jeopolitik gerilimler gibi yeni dinamiklerle şekillendiği bir döneme giriyoruz. UNCTAD’ın sunduğu yeni veri seti, ülkelerin bu değişen dinamiklere uyum sağlamalarına ve daha bilinçli politikalar geliştirmelerine olanak tanımaktadır. Bu, yalnızca deniz taşımacılığı sektörünün değil, aynı zamanda küresel ticaretin ve ekonomik büyümenin sürdürülebilir bir şekilde ilerlemesi için kritik bir adımdır.

Kaynak: UNCTAD